ΥΠΕΡΙΩΔΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ: ΕΝΑΣ ΚΑΡΚΙΝΟΓΟΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ

Γράφει η ιατρός Ζωή Νίτσα*

Το 2002 γνωστοποιήθηκε στο ευρύ κοινό, η καρκινογόνος δράση της υπεριώδους ακτινοβολίας στον άνθρωπο. Συγκεκριμένα, αποδείχθηκε ότι αυξάνει ισχυρά τον κίνδυνο για ανάπτυξη καρκίνου του δέρματος, όπως είναι το μελάνωμα, το βασικοκυτταρικό καρκίνωμα, το πλακώδες καρκίνωμα του δέρματος, το ινοσάρκωμα του δέρματος κλπ. Επίσης, φαίνεται να σχετίζεται με το μελάνωμα του οφθαλμού και με το μη-Hodgkin λέμφωμα.

Η υπεριώδης ακτινοβολία, στην οποία εκτίθεται ο άνθρωπος προέρχεται 1) από τον ήλιο και 2) από κάποιες πηγές που δημιουργήθηκαν από τον άνθρωπο.

Η υψηλής ενέργειας υπεριώδης ακτινοβολία αποτελεί ένα είδος ιονίζουσας ακτινοβολίας. Η ιονίζουσα ακτινοβολία προκαλεί βλάβες (μεταλλάξεις) στο γενετικό υλικό (DNA) των κυττάρων και αυτό μπορεί να οδηγήσει στην εμφάνιση καρκίνου. Οι μεταλλάξεις αφορούν ως επί των πλείστων το γονίδιο p53. Η υπεριώδης ακτινοβολία, ακόμη και η υψηλής έντασης, δεν μπορεί να εισχωρήσει σε βαθύτερα στρώματα πέραν του δέρματος και άρα δεν προκαλεί βλάβες στους εν τω βάθει ιστούς και στα εσωτερικά όργανα.

Η υπεριώδης ακτινοβολία είναι είδος ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας και χωρίζεται σε 3 τύπους:

·       Υπεριώδης ακτινοβολία Α

·       Υπεριώδης ακτινοβολία Β

·       Υπεριώδης ακτινοβολία C

ΥΠΕΡΙΩΔΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ Α Ή UVA

Είναι η ακτινοβολία με την μικρότερη ενέργεια σε σχέση με τους άλλους δύο τύπους. Προκαλεί πρόωρη γήρανση των κυττάρων του δέρματος (αισθητικά αυτό σημαίνει πρόωρη εμφάνιση ρυτίδων, χαλάρωσης και άλλων σημείων γήρανσης του δέρματος). Συνολικά η συστηματική έκθεση σε υπεριώδη ακτινοβολία Α αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του δέρματος.

ΥΠΕΡΙΩΔΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ Β Ή UVB

Ο τύπος αυτός έχει μεγαλύτερη ενέργεια συγκριτικά με τον τύπο Α και είναι αυτός που προκαλεί εγκαύματα έπειτα από εκτεταμένη έκθεση στον ήλιο. Μπορεί να προκαλέσει επίσης μεταλλάξεις στο γενετικό υλικό των κυττάρων του δέρματος και αυτό να οδηγήσει σε εμφάνιση καρκίνου του δέρματος.

YΠΕΡΙΩΔΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ C Ή UVC

Έχει την μεγαλύτερη ενέργεια σε σχέση με τους προηγούμενους δύο τύπους και είναι με αυτόν τον τρόπο η πιο επικίνδυνη. Η υπεριώδης ακτινοβολία C που προέρχεται από τον ήλιο απορροφάται στα υψηλότερα στρώματα της ατμόσφαιρας και συγκεκριμένα στην οζονόσφαιρα, επομένως εξαιτίας του όζοντος δεν καταφέρνει να φθάσει στο έδαφος. Υπάρχουν όμως ανθρώπινες πηγές απ’ όπου εκπέμπεται η υπεριώδης ακτινοβολία C (θα αναλυθούν παρακάτω). Η υπεριώδης ακτινοβολία C προκαλεί καρκινογένεση στο άνθρωπο.

Ήλιος: Αποτελεί την κύρια πηγή εκπομπής υπεριώδους ακτινοβολίας στο ανθρώπινο περιβάλλον. Περίπου το 95% της υπεριώδους ακτινοβολίας του ήλιου που διαπερνά τα στρώματα της ατμόσφαιρας και φθάνει στο έδαφος είναι τύπου Α, ενώ το 5% είναι τύπου Β. Αξίζει να σημειωθεί πως το βασικοκυτταρικό καρκίνωμα και το πλακώδες καρκίνωμα του δέρματος, τα οποία αποτελούν και τις πιο συχνές κακοήθειες του δέρματος, ανευρίσκονται πιο συχνά σε εκτεθειμένες στον ήλιο περιοχές του δέρματος.

Η ένταση με την οποία η υπεριώδης ακτινοβολία φθάνει στο έδαφος εξαρτάται από διάφορους παράγοντες όπως:

·       Η χρονική περίοδο της ημέρας: Μεταξύ 10π.μ. και 4μ.μ. η υπεριώδης ακτινοβολία είναι πιο ισχυρή άρα και πιο επικίνδυνη.

·       Το υψόμετρο: Περισσότερη υπεριώδης ακτινοβολία φθάνει σε περιοχές με μεγαλύτερο υψόμετρο.

·       Τα σύννεφα: Τα σύννεφα σε ειδικές περιπτώσεις μπορούν να αποτελέσουν «φίλτρο» έναντι της υπεριώδους ακτινοβολίας, εμποδίζοντας ένα μεγάλο μέρος της να καταφθάσει στο έδαφος (μαύρα σύννεφα που βρίσκονται χαμηλά). Σε διαφορετικές περιπτώσεις, το μεγαλύτερο μέρος της υπεριώδους ακτινοβολίας διαπερνά τα σύννεφα και φθάνει στο έδαφος. Υπάρχουν ακόμη και οι περιπτώσεις όπου τα σύννεφα μπορούν να αυξήσουν την ένταση της υπεριώδους ακτινοβολίας (σύννεφα φωτεινά).

·       Η αντανάκλαση από διάφορες επιφάνειες: Εκτός από την απευθείας ανάκλαση, η υπεριώδης ακτινοβολία μπορεί να  φθάσει στον άνθρωπο και μέσω της αντανάκλασής της από διάφορες επιφάνειες όπως είναι η επιφάνεια του νερού, της άμμου, του χιονιού, του γρασιδιού, του πεζοδρομίου κλπ πολλαπλασιάζοντας με αυτό τον τρόπο την έκθεση.

·       Η Οζονόσφαιρα: Το όζον απορροφά σε πολύ μεγάλο βαθμό την υπεριώδη ακτινοβολία του ήλιου. Λιγότερα επίπεδα όζοντος στην οζονόσφαιρα (πχ «τρύπα του όζοντος») σημαίνει και  μικρότερη απορρόφηση της ακτινοβολίας αυτής, με συνέπεια να αυξάνεται σημαντικά η ποσότητα της βλαβερούς υπεριώδους ακτινοβολίας που φθάνει στο έδαφος.

·       Η εποχή του χρόνου: Κατά τη διάρκεια της άνοιξης και του καλοκαιριού η υπεριώδης ακτινοβολία έχει ισχυρότερη δράση (δεν ισχύει το ίδιο για τις περιοχές κατά μήκος του Ισημερινού, όπου στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν εποχές).

·       Οι περιοχές κατά μήκος του Ισημερινού: Κατά μήκος του Ισημερινού, οι ακτίνες του ήλιου πέφτουν κάθετα (ο Ήλιος περνάει ακριβώς από πάνω δύο φορές τον χρόνο). Για το λόγο αυτό οι επιπτώσεις της υπεριώδους ακτινοβολίας είναι αυξημένες καθ’ όλη την διάρκεια του χρόνου .

Ανθρώπινες πηγές: Τέτοιες πηγές είναι:

·       Τα κρεβάτια μαυρίσματος ή αλλιώς κρεβάτια τεχνητού μαυρίσματος (σολάριουμ). Όσον αφορά στα άτομα που κάνουν χρήση τέτοιων κρεβατιών, έχουν αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του δέρματος. Όσον αφορά στην εμφάνιση μελανώματος ο κίνδυνος αυξάνει περισσότερο εάν η χρήση (σολάριουμ) ξεκίνησε πριν την ηλικία των 30-35, και πριν την ηλικία των 25, όσον αφορά στην εμφάνιση βασικοκυτταρικού και πλακώδους καρκίνου του δέρματος.

·       Μηχανήματα φωτοθεραπείας, όπως αυτά που χρησιμοποιούνται για τη βελτίωση των δερματικών βλαβών της ψωρίασης.

·       Λάμπες ατμού υδραργύρου που χρησιμοποιούνται για τον φωτισμό μεγάλων περιοχών και δομών, όπως γήπεδα. Αυτές οι λάμπες είναι διπλές, εκ των οποίων η οπίσθια εκπέμπει φως και υπεριώδη ακτινοβολία την οποία η πρόσθια φιλτράρει και απορροφά. Για το λόγο αυτό οι λάμπες αυτές φτιάχνονται έτσι ώστε όταν η πρόσθια λάμπα-φίλτρο σπάσει, να σπάσει και η οπίσθια. Λάμπες που επίσης εκπέμπουν υπεριώδη ακτινοβολία είναι οι λαμπτήρες πυράκτωσης, οι λαμπτήρες εκκένωσης αερίου, οι λαμπτήρες φθορισμού που προορίζονται για οικιακή χρήση.

·       Συγκεκριμένοι προβολείς αυτοκινήτων.

·       Λάμπες αποστείρωσης χώρου που χρησιμοποιούν υπεριώδη ακτινοβολία C (UVC) και λάμπες αποστείρωσης μικρών εργαλείων όπως εργαλεία για χρήση από αισθητικούς.

·       Συγκολλητικά που χρησιμοποιούν υπεριώδη ακτινοβολία.

Παρακάτω παρατίθενται συνήθειες και καταστάσεις που αυξάνουν τον κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου του δέρματος και σχετίζονται με την έκθεση στην υπεριώδη ακτινοβολία:

1. Παρατεταμένη έκθεση στον ήλιο κατά την διάρκεια των καλοκαιρινών διακοπών σε συνδυασμό με την μη λήψη μέτρων (αντηλιακά προϊόντα, ρούχα, καπέλα, γυαλιά κλπ).

2. Άτομα που ζουν σε ηλιόλουστες και πιο ζεστές περιοχές τείνουν να έχουν μεγαλύτερη έκθεση στην υπεριώδη ακτινοβολία.

3. Άτομα με ιστορικό εγκαύματος από την έκθεση στον ήλιο έχουν μεγαλύτερο κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του δέρματος. Όσα περισσότερα εγκαύματα έχει κάποιος τόσο αυξάνεται και ο κίνδυνος ανάπτυξης καρκίνου του δέρματος.

4. Άτομα με κηλίδες, ακτινικές κερατώσεις, ηλιακές ελαστώσεις φαίνεται να έχουν μεγαλύτερο κίνδυνο για ανάπτυξη καρκίνου του δέρματος.

5. Άτομα που ζουν σε περιοχές με μεγάλο υψόμετρο ή συνηθίζουν να κάνουν διακοπές σε περιοχές με μεγάλο υψόμετρο.

6. Άτομα που ζουν σε περιοχές με τροπικό ή υποτροπικό κλίμα ή συνηθίζουν να κάνουν διακοπές σε τέτοιες περιοχές.

7. Άτομα που συνηθίζουν να εργάζονται σε κλειστούς χώρους τις περισσότερες ημέρες της εβδομάδας και τα σαββατοκύριακα να εκτίθενται σε μεγάλο βαθμό-απότομα στην υπεριώδη ακτινοβολία.

8. Άτομα που ξοδεύουν πολύ χρόνο σε δραστηριότητες εξωτερικού χώρου.

 

Πέραν της καρκινικής δράσης, η υπεριώδης ακτινοβολία επιδρά συνολικά δυσμενώς στον ανθρώπινο οργανισμό. Συγκεκριμένα, με την έκθεση του δέρματος στην υπεριώδη ακτινοβολία, απελευθερώνονται στον οργανισμό κάποιες ουσίες οι οποίες καταστέλλουν κύτταρα του αμυντικού μηχανισμού του ανθρώπου (π.χ. Τ-λεμφοκύτταρα), με αυτό τον τρόπο αποδυναμώνεται το ανοσοποιητικό σύστημα έναντι των λοιμώξεων (για παράδειγμα, αυτό μπορεί να οδηγήσει σε αναζωπύρωση του έρπητα). Επίσης, με αυτό τον τρόπο μειώνεται και η αποτελεσματικότητα των εμβολίων. Η έκθεση στην υπεριώδη ακτινοβολία προσβάλει τον οφθαλμό, προκαλώντας καταρράκτη, πτερύγιο ή βλάβες στον κερατοειδή όπως φλεγμονή και εγκαύματα.

ΥΠΕΡΙΩΔΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ ΚΑΙ ΒΙTAΜΙNH D

Το δέρμα όταν εκτίθεται στην υπεριώδη ακτινοβολία του ήλιου παράγει βιταμίνη D με φυσικό τρόπο. Είναι γεγονός, ότι η βιταμίνη D προσδίδει πολλά οφέλη στην υγεία του ανθρώπου, ένα από αυτά είναι ότι μειώνει τον κίνδυνο εμφάνισης κάποιων τύπων καρκίνου όπως είναι του παχέος εντέρου και του ορθού. Για την εξασφάλιση όμως επαρκών επιπέδων βιταμίνης D στον οργανισμό του ανθρώπου, προτείνεται η λήψη της βιταμίνης αυτής μέσω της τροφής και των φαρμακευτικών συμπληρωμάτων, και όχι η έκθεση στην υπεριώδη ακτινοβολία του ήλιου. Η χρήση φαρμακευτικών συμπληρωμάτων βιταμίνης D, σε αντίθεση με την υπεριώδη ακτινοβολία, δεν αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του δέρματος και είναι αποτελεσματικότερη μέθοδος αύξησης των επιπέδων της βιταμίνης D στο αίμα.

 

ΠΗΓΕΣ

National Toxicology Program

American Cancer Society

International Agency for Research on Cancer

 

*Ζωή Νίτσα, Ειδικευόμενη Ιατρός Γενικής Χειρουργικής στο Αντικαρκινικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης «Θεαγένειο»

Βασικές Σπουδές: Ιατρική στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης , Medicine in University of Antwerp 

Master of Clinical and Surgical Anatomy 

Master of Pelvic Surgery